آهن یک ماده مغذی موردنیاز برای ادامه حیات است آهن اساسی‌ترین ماده اولیه برای ساختن گلبول‌های قرمز خون می‌باشد. البته برای ساخته‌شدن گلبول‌های قرمز خون، بدن به مواد مغذی مختلف دیگری مثل اسیدفولیک، ویتامین ب 6 ، ویتامین ب 12، ویتامین ث و پروتئین نیاز دارد.
چنانچه برای ساختن گلبول‌های قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس نباشد، ابتدا فرد ذخایر آهن بدن خود استفاده می‌کند، در صورت ادامه کمبود، ذخایر آهن کاهش‌یافته و تخلیه می‌شود، در این وضعیت کم‌خونی فقر آهن بروز می‌کند.
عوارض کم‌خونی فقر آهن
کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن‌یکی از شایع‌ترین مشکلات تغذیه‌ای در جهان است.
کم‌خونی فقر آهن به دلیل ایجاد خستگی مزمن، کاهش ظرفیت کاری و ظرفیت یادگیری ، کاهش قدرت تولید، پیامدهای نامطلوب اجتماعی و اقتصادی به دنبال دارد.
کم‌خونی فقر آهن در دوران تحصیل موجب کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی و در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی موجب کاهش ضریب هوشی کودک می‌شود.
کم‌خونی در شیرخواران و خردسالان موجب اختلال در تکامل سیستم اعصاب حرکتی ، اختلال در تکامل گفتاری و ابتلا مکرر به بیماری می‌شود.
ضعف و ناتوانی بدنی، افزایش خطر مرگ در هنگام زایمان و افزایش خطر تولد نوزاد کم‌وزن و سقط‌جنین از عوارض کم‌خونی در دوران بارداری است.
علائم ابتلا به کم‌خونی فقر آهن
تشخیص کم‌خونی فقر آهن و تعیین شدت آن باید توسط آزمایشات بیوشیمیایی انجام گیرد. افرادی که هموگلوبین آنها کاهش پیدا می‌کند کلیه ذخایر آهن خود را ازدست‌داده و نیاز به اقدامات سریع و مصرف دارو دارند.
علائم به میزان و شدت تخلیه ذخایر بدنی آهن بستگی دارد:
- رنگ‌پریدگی دائمی زبان و مخاط لب و پلک چشم
- خستگی زودرس
- سیاهی رفتن چشم
- بی‌تفاوتی
- سرگیجه،سردرد
- بی‌اشتهایی، حالت تهوع
- خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست‌وپاها
- در مراحل پیشرفته‌تر تنگی نفس، تپش قلب و تورمم قوزک پا از علائم کم‌خونی است.
نکته: ممکن است فرد دچار کمبود آهن باشد اما هنوز میزان هموگلوبین خون او کاهش نیافته باشد. بنابراین اگر فردی دائما احساس خستگی و ضعف می‌کند یا قدرت تمرکز و یادگیری آنها کم شده است، ممکن است دچار کمبود آهن باشد و باید پزشک ارجاع داده شود.
تغذیه و کم‌خونی
در غذاهایی که به‌طور روزمره استفاده می‌شوند دو نوع آهن وجود دارد. یکی آهنی که در منابع حیوانی مثل گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر وجود دارد و دیگری آهن موجود در غذاهای گیاهی مثل حبوبات، غلات، سبزیجات، مغزها و خشکبار.
آهن موجود در غذاهای حیوانی از قابلیت جذب بالایی برخوردار است، درحالی‌که آهن موجود در غذاهای گیاهی به مقدار کم جذب می‌شوند و میزان جذب آنها بستگی به وجود عوامل کاهش دهنده و افزایش‌دهنده جذب آهن دارد. لازم به ذکر است آهن موجود در تخم‌مرغ از قابلیت جذب کمی برخوردار است.
برای بهبود دریافت آهن از برنامه غذایی روزانه به موارد زیر توجه کنید:
- در صورت امکان در برنامه غذایی روزانه خود از منابع حیوانی آهن مثل گوشت قرمز، ماهی و مرغ استفاده کنید.
- اگر حتی مقدار کمی گوشت به غذاهای گیاهی اضافه شود جذب آهن غذا افزایش می‌یابد؛ مثلاً افزودن مقدار کمی گوشت به عدس‌پلو یا اضافه کردن کمی گوشت به سویا و...
- ویتامین ث موجود در سبزی‌های خام و میوه‌های تازه یکی از عوامل مهم افزایش جذب آهن می‌باشد؛ بنابراین استفاده از انواع سالاد شامل گ.جه فرنگی، کاهو، فلفل سبز دلمه‌ای و یا سبزیجات تازه (سبزی‌خوردن مثل جعفری و شوید و تره و...) و مصرف میوه‌جات به‌خصوص منابع ویتامین ث مثل مرکبات بعد از غذا، جذب آهن منابع گیاهی را افزایش می‌دهد.
- برای افزایش جذب آهن موجود در تخم‌مرغ، همراه با آن منابع غنی ویتامین ث مثل فلفل سبز قلمی،گوجه فرنگی و جعفری تازه مصرف کنید.
- حبوبات را به شکل جوانه‌زده استفاده کنید. جوانه زدن باعث افزایش جذب آهن موجود در حبوبات به میزان تقریباً 2 برابر می‌شود.
- خشکبار از منابع غنی آهن محسوب می‌شوند، استفاده از انواع خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک، کشمش و...یا مغزی جات مثل پسته، بادام درختی، تخمه آفتاب‌گردان، تخمه‌کدو و هندوانه به‌عنوان میان وعده در برنامه غذایی کودکان و نوجوانان می‌تواند به تأمین بخشی از نیاز آنان کمک نماید.
- نوشیدن چای به‌ویژه چای پررنگ، قهوه و دم‌نوش گیاهی همراه با غذا و یا بافاصله کمی بعد یا قبل از غذا جذب آهن غذاهای گیاهی را به مقدار زیادی کاهش می‌دهد.
- ابتلا به آلودگی‌های انگلی عامل مهمی در ایجاد کم‌خونی فقر آهن محسوب می‌شود. رعایت اصول بهداشت فردی به‌خصوص شستن کامل دست‌ها با آب‌صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج نقش کلیدی در پیشگیری از ابتلا به عفونت‌های انگلی دارد.
- قبل از مصرف سبزیجات آنها را کاملاً ضدعفونی و انگل زدایی کنید.
- از مصرف نان‌هایی که در تهیه آنها به‌جای خمیرمایه از جوش‌شیرین استفاده می‌شود خودداری کنید. این دسته از نان‌ها نقش مهمی در جلوگیری از جذب آهن غذا دارند.
درمان کم‌خونی فقر آهن
در صورت بروز کم‌خونی فقر آهن شخص مبتلا باید تحت درمان دارویی قرار گیرد زیرا در این حالت، افزایش مصرف غذاهای غنی از آهن به‌تنهایی نمی‌تواند کم‌خونی فقر آهن را جبران نماید به‌خصوص اگر کم‌خونی شدید باشد.
نکته مهم در درمان کم‌خونی فقر آهن این است که درمان باید 2 تا 3 ماه پس‌ازاینکه میزان هموگلوبین به حد طبیعی رسید ادامه یابد تا ذخایر آهن تکمیل شوند، یعنی میزان فریتین سرم که نشان‌دهنده ذخایر آهن بدن است به حد مطلوب برسد.
مصرف مکمل‌های آهن در بعضی افراد اختلالات گوارشی نظیر ناراحتی معده، تهوع، استفراغ، یبوست یا اسهال ایجاد می‌کند و شدت این عوارض در ارتباط مستقیم با میزان داروی مصرفی است. به این معنی که هرچه مقدار مصرف بیشتر باشد عوارض جانبی آن نیز بیشتر خواهد بود. در موارد عدم تحمل باید مصرف قرص آهن از مقادیر کم شروع و به‌تدریج به مقدار آن افزوده گردد تا میزان دارو به حد کافی برسد و به خوبی تحمل شود.
نکته قابل‌توجه این است که مصرف قرص آهن با معده خالی عوارض جانبی آن را افزایش می‌دهد.